Waarom viagra de neushoorn niet gaat redden
Dit artikel verscheen in de VPRO gids van 30 augustus 2014
De geneeskunde heeft in de afgelopen eeuwen grote vooruitgang geboekt, maar het magisch denken is nog springlevend. De documentaire ‘The poisoners handbook’ gaat over de bijeffecten van ontwikkelingen in de chemische industrie.
Je kon de gekste dingen aantreffen in medicijn- en gootsteenkastjes, in de jaren twintig van de vorige eeuw. Arsenicumwafels voor een mooie witte teint, sigaretten tegen astma, cocaïnesnoepjes tegen kiespijn en radiumwater voor mooi glanzende meubels. De afgelopen 3000 jaar liepen voortdurend mensen rond die zich dokter noemden, maar eigenlijk niet veel konden. Inzicht in ziektebeelden ontbrak. Magie was het belangrijkste ingrediënt van medicijnen. De patiënt werd er zelden beter van. Fascinerend, vindt hoogleraar klinische farmacologie Adam Cohen: ‘Magie en ratio lopen door elkaar heen bij de behandeling van ziekten. Wie denkt dat door de ontwikkeling van de moderne geneeskunde het magisch denken verdwijnt, heeft het bij het verkeerde eind.’
Een populair achttiende-eeuws middel was antimoon, een metalloïde. In bekers gemaakt van dit giftige element werd wijn een paar dagen apart gezet. De wijn veranderde in een drankje dat gebruikt werd om het lichaam mee te reinigen. Het veroorzaakte heftig braken. Ook werden pilulae perpetuae (herbruikbare pillen) van antimoon geslikt, waarvan je moest overgeven en diarree kreeg. Omdat het antimoon erg duur was werden ze na gebruik schoongemaakt zodat ze opnieuw gebruikt konden worden. Een ander middel dat de achttiende-eeuwse dokter verkocht was ‘Kinderrust’. Dit mengsel van stroop en opium hield kinderen stil. Wat precies het werkzame bestanddeel was van opium was in die tijd niet duidelijk. De stoffen die werden voorgeschreven, deden misschien iets met het lichaam, maar of dat heilzaam of giftig was, werd niet onderscheiden.
Ziekten werden in die tijd gezien als verstoringen van de lichaamssappen, bekend als ‘humoren’: zwarte gal, gele gal, slijm en bloed. Door laxeer- en braakmiddelen in te zetten en te aderlaten dacht men deze verstoringen te kunnen verhelpen.
In het Museum Rotterdam staat een examenkast van het Rotterdamse chirurgijnsgilde dat werkte met de principes uit de humorenleer. Het gilde gebruikte deze kast om examens mee af te nemen. In de laden onderin de kast bewaarden de chirurgijns hun verzameling natuurlijke basisgrondstoffen voor medicijnen. Als aanstaand medicus moest je die stoffen allemaal herkennen om er pillen, zalven en drankjes mee te bereiden. In het bovenste deel van de kast stonden de instrumenten, de vijzels en de bekers, en de boeken met receptuur.
Werkzame stof
Pas in 1775 observeerde William Withering, een arts uit Birmingham, dat thee gezet van vingerhoedskruidbladeren werkzaam was tegen hartfalen en oedeem. Hij zag kruidenvrouw Hutton aan het werk met haar magische kruidenmengsels en hoe haar behandeling van mensen die veel vocht vasthouden werkt. Het was de eerste keer dat een werkzame stof werd beschreven. Er begon een zoektocht naar de werkzame stoffen in planten. Zo werd morfine in 1804 door een Duitse apotheker uit opium geïsoleerd. Chemische pioniers isoleerden meer medicinale stoffen uit planten; colchicine uit herfststijlloos tegen jicht, digoxine uit vingerhoedskruid tegen hartfalen en atropine uit de zwarte nachtschade dat gebruikt wordt door oogartsen en anesthesisten. Het daadwerkelijk industrieel produceren van medicijnen uit planten kwam pas rond 1925 op gang toen de chemische technieken voor de industrie zich flink hadden ontwikkeld.
Het magisch denken bleef, ondanks de wetenschappelijke ontwikkelingen. Volgens Cohen komt dat omdat mensen oorzaak en gevolg niet altijd op grond van bewijs, maar vaak op gevoel koppelen. Bij het bezweren van bedreigingen wil je een gevoel van controle. Dat kan door magie verkregen worden. De documentaire The Poisoner’s Handbook, die deze week wordt uitgezonden bij NPO Doc, vertelt hoe moeilijk het was voor de Amerikaanse overheid om burgers te beschermen tegen de onbedoelde bijeffecten van de wildgroei aan ontwikkelingen in de chemische industrie. Vergiftiging was op een gegeven moment een van de grootste doodsoorzaken in New York geworden, mede dankzij het arsenaal aan schadelijke stoffen in de keukenkastjes.
Onzin-dingen
Door de ontwikkelingen in de chemie en de biologie ontdekten artsen steeds meer patronen in ziektebeelden. Zoals de ‘koortsen’ die in de humorenleer op dezelfde manier werden behandeld. Tuberculose, malaria en griep bleken bacteriële, parasitaire en virale infecties. De verschillende oorzaken van deze ziektes werden langzaam duidelijk en de humorenleer ging overboord. Nu, meer dan honderd jaar later, zitten we volgens Cohen met sommige ziektes nog op het niveau van de ‘koortsen’. Aandoeningen als alzheimer en schizofrenie worden wel herkend, maar er is weinig zicht op de oorzaken. Ook kanker is daar een voorbeeld van. Cohen: ‘We doen met kanker wat we honderd jaar geleden met koortsen deden. In de laatste vijftig jaar werden verschillende middelen tegen woekerende cellen ontwikkeld. Nu ontdekken onderzoekers dat kankercellen erg van elkaar kunnen verschillen. We krijgen steeds meer inzichten in de mechanismen die aan die verschillende soorten kanker ten grondslag liggen.’ Cohen verheugt zich op de spannende ontwikkelingen in het onderzoek naar geneesmiddelen in de komende twintig jaar.
Over het verdwijnen van het magisch denken maakt hij zich geen illusies. Voor een lezing die hij gaf, kocht Cohen voor 300 euro aan moderne magische middelen bij de drogist in Oegstgeest. ‘Voor een mooie contour van mijn billen. Superslimpillen. Spirulina voor meer energie en sojapillen tegen opvliegers. Onzin-dingen. Dat spul is allemaal ongereguleerd en daarmee precies hetzelfde als in die roaring twenties en als de spullen die Chinese kruidendokters voorschrijven. Het enige waar die laatsten voor hebben gezorgd, is het zo goed als uitroeien van tijgers en neushoorns, waarvan de hoorn vaak gebruikt wordt in allerlei zogenaamd lustopwekkende middeltjes. Ik dacht nog heel optimistisch dat de introductie van viagra zou betekenen dat het de redding zou zijn voor de neushoorn. Maar helaas.’
Lees meer over dit onderwerp in de Special ‘Gifmengers’ op NPOwetenschap
The Poisoner’s Handbook
Maandag 1 en 8 september, NPO Doc, 20.25-21.20 uur
NTR Academie over de geschiedenis van de geneesmiddelenindustrie
Donderdag 4 september, NPO Radio 5, 22.00-23.00 uur
De kennis van nu met Adam Cohen
Maandag 8 september, Radio 5, 21.00-22.00 uur
Geef een reactie