De multinational als psychopaat
Sommige grote bedrijven hebben de persoonlijkheidskenmerken van een psychopaat. De Finse econome Tarja Ketola onderzocht of behandeling mogelijk is. Volgens haar moet het slapende geweten van a-sociale multinationals gewekt worden door “een kus van de Prins der Deugden”.
Geschreven voor Noorderlicht.
Ketola vergeleek het gedrag van bedrijven met de kenmerken die psychopaten typeren. Een psychopaat is iemand met een ernstige persoonlijkheidsstoornis waarbij naast de afwezigheid van een geweten een volstrekt onvermogen tot empathie en een enorm opgeblazen ego het meest opvallen. Ze borduurde hiermee voort op de Amerikaanse TV documentaire ‘Targeting the Majors’ waarin bij een aantal grote Amerikaanse multinationals een persoonlijkheidstest werd gedaan.
Ze ontdekte dat sommige bedrijven, net als psychopaten, ongevoelig zijn voor andermans gevoelens en niet in staat zijn om menselijke relaties te onderhouden. Afwezigheid van schuldgevoelens, de veiligheid van derden veronachtzamen en liegen voor het eigenbelang waren ook eigenschappen die ze tegenkwam bij de bedrijven.
Ketola maakte een model aan de hand waarvan ze ondernemingen kon karakteriseren. De uitersten die ze beschrijft zijn ‘het ideale bedrijf’ en ‘het suïcidale bedrijf’. De ideale onderneming is sociaal voor klanten, partners en werknemers, gaat op een duurzame manier met het milieu om en maakt winst zodat ze voort kan bestaan. Deze ondernemingen zijn zeldzaam, zegt Ketola. Het suïcidale bedrijf, dat geen enkele maatschappelijke verantwoordelijkheid nastreeft komt ook niet veel voor.
De econome onderscheidt drie verschillende verantwoordelijkheden die bedrijven in het ideale geval even serieus oppakken: sociale, economische en ecologische verantwoordelijkheden. Veel hedendaagse bedrijven stellen economische verantwoordelijkheid boven sociale en ecologische verantwoordelijkheid. Ze werken volgens de ethiek van de markteconomie. Deze, door Ketola ‘plutocentrische bedrijven’ genoemd, zijn gemeengoed. Ketola stelt dat een bedrijf prima zijn sociale en ecologische verantwoordelijkheden kan nemen. “Winst en groei hoeven echt niet het hoofddoel te zijn. Er zijn andere waarden te vervullen zoals armoedebestrijding, mensenrechten, in stand houden van biodiversiteit en ecosystemen.” Hoewel je er niet direct winst mee maakt, leidt het wel tot een beter imago.
Volgens Ketola kunnen de plutocentrische bedrijven zich prima verschuiven richting het ‘ideale’ bedrijf, door zich meer te richten op het vervullen van hun sociale en ecologische verantwoordelijkheden. “Een traag proces”, schrijft Ketola. “Pioniers doen het gewoon. Volgers treuzelen maar komen vanzelf als ze het voordeel zien van een beter imago of als ze een bredere rol voor zichzelf zien in de samenleving. Het zijn de achterblijvers die door wetten en economische sancties de goede kant opgeduwd moeten worden. Maar juist de achterblijvers zijn vaak de psychopaten die precies weten hoe ze wetten moeten ontduiken en financiële sancties kunnen vermijden.
Om ze hun verantwoordelijkheden te laten nemen moet hun slapende geweten wakker worden.” Ketola denkt dat alle mensen in de wereld eenzelfde moreel besef delen, onafhankelijk van hun religieuze en andere achtergrond. Ze wil de psychologie gebruiken om de gewetens van psychopathische bedrijven te bereiken. “Als mensen begrijpen dat zowel in zaken als privé dezelfde morele wetten gelden dan zal de weerstand van organisaties tegen verantwoordelijk gedrag gebroken worden. Een kus van de Prins der Deugden kan de innerlijke slapende schoonheid wakker maken”, stelt de Finse econoom vroom.
Over welke gedeelde waarden ze spreekt? Eerlijkheid, generositeit, vriendelijkheid, bescheidenheid, loyaliteit, flexibiliteit en betrouwbaarheid. Hoe de kus in de praktijk moet leiden tot genezing van de persoonlijkheidsstoornis beschrijft ze niet. Ze trekt de lijn tussen menselijke psychopaten en psychopathische bedrijven niet door. Het kan wel eens een taaie klus worden de nieuwe bedrijfsethiek in te voeren. De Amerikaanse psychopathiedeskundige Robert Hare ontwikkelde de Psychopathy Checklist Revisited (PCL-R test). Hiermee kan worden vastgesteld of, en in welke mate, iemand psychopathisch is en of behandeling zinvol kan zijn.
In de psychologische praktijk blijken menselijke psychopaten moeilijk te behandelen. Over daadwerkelijk effectieve therapieën is weinig bekend. Groepsbehandelingen zijn ongeschikt en sommige behandelingen leiden tot terugval in slecht gedrag. Als het met de psychopathische bedrijven net zo gesteld is als met de menselijke psychopaten dan valt er weinig wakker te kussen.
Gerda Bosman
Tarja Ketola: “From CR-psychopaths to responsible corporations: waking up the inner Sleeping Beauty of companies”, Corporate Social Responsibility and Environmental Management. 27 februari 2006
Geef een reactie